2. Het verhaal van LUCA

Via de codex hoger onderwijs geeft de Vlaamse decreetgever LUCA een opdracht met als twee belangrijkste pijlers het aanbieden van hoger onderwijs (in het brede domein van de kunsten) en het verrichten van artistiek onderzoek (binnen een continuüm van praktijkgericht tot fundamenteel). Onderwijs en onderzoek leiden op hun beurt tot twee andere decretale opdrachten: artistieke werking en maatschappelijke dienstverlening

In haar hoedanigheid van inrichtende macht bepaalde de algemene vergadering van LUCA de missie en visie van de organisatie.

We geloven dat kunst en design op tal van manieren impact hebben op de maatschappij en de wereld. Respect en integriteit bepalen onze grondhouding, diversiteit en duurzaamheid beschouwen we als een troef, en kwaliteit is onze drijfveer.

We maken werk van de rol van LUCA als actor in de maatschappij, van de ontsluiting van onze multicampusrealiteit tot een netwerk, van de evolutie van de vijf oorspronkelijke opleidingsinstituten tot een gezamenlijk laboratorium, en van het inspelen op opleidings- en onderzoeksvragen uit de buitenwereld.

Het onderwijsaanbod van LUCA telt één graduaatsopleiding (nieuw vanaf februari 2024), vijf professioneel gerichte bacheloropleidingen, vijf academische gerichte bacheloropleidingen en veertien masteropleidingen. Tot die masteropleidingen behoren de vijf opleidingen die de bovenbouw vormen van de vijf academisch gerichte bacheloropleidingen (waarvan er drie ook een Engelstalig equivalent hebben) twee educatieve masteropleidingen, drie Europese masteropleidingen (Erasmus Mundus) en één master-na-masteropleiding. Ten slotte organiseert LUCA samen met KU Leuven de doctoraatsopleiding voor het doctoraat in de kunsten.

Deze 26 verschillende diploma’s worden aangeboden in vier steden: Brussel, Genk, Gent en Leuven (voor de geschiedenis van de verschillende campussen, zie 2.4). Sommige opleidingen bestaan slechts op één locatie, andere op meerdere locaties. In combinatie met verdere onderverdelingen in de vorm van afstudeerrichtingen en keuzetrajecten zijn er meer dan 50 opleidingstrajecten die LUCA organiseert binnen het reguliere aanbod. Dit basisaanbod flankeren we steeds meer met trajecten voor levenslang leren. Ten slotte werkt LUCA samen met enkele hogescholen zodat die binnen hun professionele bacheloropleidingen secundair onderwijs de kunstvakken kunnen aanbieden.

Decretaal situeren de opleidingen zich in vier studiegebieden: de twee studiegebieden binnen de kunsten (audiovisuele & beeldende kunsten enerzijds, muziek & podiumkunsten anderzijds), en verder de studiegebieden architectuur en industriële wetenschappen & technologie (waartoe vooral professionele opleidingen behoren met het statuut van ‘kunstgerelateerd’). Dit maakt dat LUCA bijna uitzonderlijk actief is binnen het hoger kunstonderwijs en als instelling het statuut van School of Arts heeft.

De studentenaantallen voor het academiejaar 2022-2023 zijn over de studiegebieden, opleidingen en campussen verdeeld als volgt:

Om 4.000 studenten een degelijke en bezielde opleiding te geven, engageert LUCA jaarlijks meer dan 500 lesgevers die samen zo’n 280 VTE aan onderwijsopdrachten opnemen. Dat resulteert in een hoge docent/student-ratio, die eigen is aan hoger kunstonderwijs en een individuele begeleiding van studenten mogelijk maakt. In de praktijk schommelt de ratio naargelang het opleidingsdomein tussen 1/8 en 1/18.

Ook in opleidingen met de laagste ratio’s (doorgaans gebaseerd op een minder gunstige overheidsfinanciering) kan LUCA dankzij haar intern allocatiemodel, meer dan andere hogescholen en universiteiten, inzetten op persoonlijk contact en op individuele begeleiding van studenten. Dat is een voorrecht én een noodzakelijkheid voor kunstonderwijs.

LUCA-studenten ervaren en waarderen de persoonlijke benadering van hun docenten; de tijd voor diepgang en reflectie, de  stap-voor-stap begeleiding en de coaching van hun artistieke ontwikkeling. Collega’s uit de ondersteunende diensten volgen vaak deze doorgedreven persoonlijke benadering, niet enkel binnen de formeel georganiseerde studentenvoorzieningen, maar ook bij het onthaal en de studentenadministratie op de campussen.

Het artistiek onderzoek gebeurt door zo’n 150 onderzoekers binnen vijf onderzoekseenheden. Strikt genomen is er onderzoek dat gebeurt vanuit de academische opleidingen, met een onderzoekseenheid per stad en de ‘aanvullende onderzoeksmiddelen’ (AOM) binnen de overheidstoelage als hefboom, naast externe middelen die vaak competitief worden verworven. Daarnaast is er het ‘projectmatig wetenschappelijk onderzoek’ (PWO) dat gebeurt vanuit de professionele opleidingen, met een LUCA-brede onderzoekseenheid LABOpro en de PWO-middelen als hefboom.

Onderzoek is echter een continuüm, waarbij fundamentele, toegepaste en praktijkgerichte aspecten elkaar aanvullen.

Het artistiek onderzoek binnen LUCA komt uitgebreider aan bod in themarapport 5.1.

LUCA bevindt zich in het hart van Gent nog steeds op de site waar de allereerste Sint-Lucasschool werd opgericht, aan de Oude Houtlei. Iets verderop deelt LUCA het Dominicanenklooster in de Hoogstraat en een industriële garage aan de Leiekaai met de faculteit Architectuur van KU Leuven. Op vijftien minuten fietsen, vind je het kasteel Ter Beken in de groene rand rond Gent.

In Brussel huisvest de grondig gerenoveerde site van het voormalige Sint-Lukas de administratieve zetel en het overgrote deel van de LUCA-opleidingen en onderzoeksactiviteiten in de hoofdstad.  In Vorst bevindt zich campus Narafi in het Dudenkasteel en enkele gebouwen in de buurt.

Net buiten de Leuvense ring huist campus Lemmens in het voormalige Alexianenklooster dat ooit dienst deed als psychiatrische instelling en priesterseminarie. De oude vleugels werden aangevuld met een moderne concert- en kamermuziekzaal. Om voldoende speelvlakken te hebben, maakt LUCA gebruik van enkele zalen in het Comeniusgebouw aan het station en in kunstencentrum OPEK aan de Vaartkom.

In Genk situeren de opleidingen zich op C-mine. Bij de reconversie van de oude mijnsite werd een nieuwbouw opgetrokken voor de kunstopleidingen, die zich omringd weten door een cultureel centrum, bioscoop, incubatiecentrum, en andere partners uit het kunstenveld en de creatieve industrie. Op initiatief van enkele studenten opende in 2022 het Werkhuis als een werk- en toonplek in het centrum van de stad.

De locaties waar LUCA actief is, situeren zich in vier steden verspreid over Vlaanderen. Brussel, Genk, Gent en Leuven zijn bruisende studentensteden, waar kunstopleidingen al lange tijd gedijen. LUCA kiest er bewust voor om die verankering te behouden. Nog los van het feit dat de Vlaamse decretale bepalingen niet toelaten om zomaar opleidingen te verhuizen, lijkt een consolidatie op bijvoorbeeld één grote campus niet opportuun. Vanuit een rationalisatiediscours wordt die piste soms geopperd, maar dit gaat voorbij aan de beperkte schaalbaarheid van kunstopleidingen. Begeleiding in kleine groepen blijft intensief, ongeacht de omvang van de totale studentenpopulatie op een bepaalde plek. Bovendien zijn opleidingen die LUCA op meer dan één campus organiseert geen kopieën van elkaar. Ze hebben een eigen profiel, verankerd in het lokale werkveld en het onderzoek dat op een bepaalde campus gebeurt.

LUCA is uniek door de focus op één domein (in Vlaanderen heeft naast LUCA enkel nog de Antwerp Maritime Academy zo’n uitgesproken focus) én door het aanbod op niveaus vijf, zes, zeven én acht van de kwalificatieladder (van graduaat tot doctoraat). In Vlaanderen zijn academische bachelor-, master- en doctoraatsopleidingen de exclusieve bevoegdheid van de universiteiten. De kunsten zijn evenwel een uitzondering.

Doorgaans bieden andere hogescholen graduaats- en professionele bacheloropleidingen aan binnen een veelheid van domeinen. Alle Vlaamse Schools of Arts zijn ingebed in zulke multisectorale hogescholen, behalve LUCA. Dat maakt van LUCA, afgaand op de studentenaantallen een kleine speler; andere (multisectorale) hogescholen zijn drie tot zelfs zes keer zo groot.

Die kleinschaligheid maakt LUCA echter niet minder complex, wel integendeel; opleidingen op alle treden van de kwalificatieladder, geografisch gespreid over Vlaanderen, en binnen een domein (met name de kunsten) dat tal van decretale uitzonderingsregels kent. Bovendien moet de kleinschaligheid genuanceerd worden: LUCA is in Vlaanderen met voorsprong de grootste School of Arts en heeft op het vlak van onderzoek het op één na grootste overheidsbudget van alle hogescholen.

In het jaar 2022 stelde LUCA 868 personen tewerk. Ongeveer driekwart van hen heeft een deeltijdse aanstelling, waardoor het aantal voltijdse equivalenten lager ligt (502 VTE). De afgelopen jaren tonen niet alleen een groei maar ook een verjonging van het personeelskorps.

Op basis van de jaarlijkse allocatie van de personeelsomkadering aan opleidingen, onderzoekseenheden en diensten gaat 57% van de capaciteit naar onderwijs, 12% naar onderzoek en 31% naar ondersteuning. Ruim 550 personen zijn verbonden aan een of meerdere opleidingen en/of onderzoekseenheden. Van hen combineert 21% een onderwijs- met een onderzoeksopdracht, terwijl 75% enkel een onderwijsopdracht heeft. Het valt op dat bij die laatste groep meer dan de helft van de personeelsleden minder dan een halftijdse aanstelling heeft. Het gaat om docenten die hun hoofdberoep buiten LUCA hebben, doorgaans binnen het werkveld. Bij onderzoekers is de situatie anders en liggen de aanstellingspercentages een stuk hoger.

Bezoldigingen maakten in 2022 met bijna 37 miljoen euro ruim 70% van de bedrijfskosten uit. Die werden gedragen door 52 miljoen bedrijfsopbrengsten, waarvan de werkingsuitkering en de sociale toelage vanwege de overheid (samen bijna 43 miljoen) het leeuwendeel vormen. De afgelopen jaren nemen de andere, eigen inkomsten langzaam toe dankzij stijgende studentenaantallen en onderzoeksactiviteiten.

Schaarste aan middelen is een pijnpunt van het Vlaamse hoger onderwijs. LUCA slaagt erin om kostenefficiënt te werken door samenwerking met KU Leuven, met andere partners van de Associatie KU Leuven en met regionale partners zoals Arteveldehogeschool. Dankzij een zorgvuldig financieel beleid is de organisatie er de laatste tien jaar in geslaagd haar balans gezond te maken en te houden, hoewel externe factoren (inflatie, energiekosten, besparingen of niet-indexering van overheidsmiddelen) deze balans steeds meer onder druk zetten.

De rechtspersoon vzw LUCA School of Arts is decretaal erkend als hogeschool, met het statuut van School of Arts, en draagt de onderwijsbevoegdheid voor de graduaats-, bachelor- en masteropleidingen, evenals de verantwoordelijkheid voor de andere decretale opdrachten. Voor het onderzoek hebben LUCA en KU Leuven zelf een geassocieerde Faculteit Kunsten opgericht binnen de groep Humane Wetenschappen van de universiteit. In lijn met de academisering die in Vlaanderen samen met de Bolognahervormingen werd ingezet achten LUCA en KU Leuven het immers noodzakelijk dat het artistiek onderzoek een volwaardige plaats krijgt binnen de brede waaier van een onderzoeksuniversiteit. De universiteit heeft de onderwijsbevoegdheid voor de doctoraten in de kunsten (zie themarapport 5.1).

Het intern reglement beschrijft de structuur en de werking van LUCA, in het verlengde van de statuten van de vzw. In 2021 werd de tekst van dit reglement fundamenteel herwerkt om deze terug in overeenstemming te brengen met de realiteit en de noden van de organisatie. De verschillende overlegorganen werden daarbij duidelijk omschreven. In 2024 staat opnieuw een grondige wijziging gepland, deze keer omdat er de voorbije jaren nieuwe concepten zijn uitgetekend voor de aansturing en indeling van onderwijs en onderzoek.

De instellingsreview valt midden in de transitie van de huidige structuur naar de nieuwe. Onvermijdelijk zullen gesprekspartners redeneren vanuit het heden (de werking zoals beschreven in het huidige intern reglement) dan wel de vooropgestelde toekomst, naargelang zij reeds vertrouwd zijn met de nieuwe voorstellen. Velen werden immers betrokken, tijdens denk- en werkdagen, en via presentaties op verschillende organen. Dat kan leiden tot terminologische verwarring en tot analyses die hetzij niet langer pertinent blijven, hetzij voorbarig zijn omdat de nieuwe werking tijdens de implementatie nog wordt bijgestuurd.

Waar de huidige structuur uitgaat van opleidingen enerzijds en onderzoekseenheden anderzijds (en daarnaast de diensten), opteert de nieuwe structuur voor meer eenheid. De werknaam van de hervorming is dan ook ‘één.LUCA‘, met als doelstelling om – in lijn met het traject dat de organisatie al vele jaren aflegt – krachten te bundelen:

• Eén laboratorium als werk-, onderzoeks- en studeerplek binnen het brede domein van kunsten en design.
• Eén ruimte voor onderwijs én onderzoek.
• Eén curriculumverantwoordelijke voor verwante opleidingen.
• Eén ruimte voor academische en professionele bacheloropleidingen samen.
• Eén ruimte voor alle masteropleidingen samen.
• Eén curriculumverantwoordelijke voor levenslang leren.

Een belangrijke motivatie voor één.LUCA vloeit voort uit het denkwerk van een veertigtal geïnteresseerde collega’s, die na een open uitnodiging binnen alle opleidingen en onderzoekseenheden samenkwamen in april 2022. Zij werkten pistes uit op basis van vier principes: academisch leiderschap, werkbaar leiderschap, horizontale connecties, en symbiose tussen onderwijs en onderzoek. Verder geven de keuzes gevolg aan vaststellingen uit onder meer de vorige instellingsreview uit 2017 (met als aandachtspunten bijvoorbeeld de afstemming decentraal-centraal, en de verbinding tussen opleidingen) en de welzijnsenquête van 2020 (met als aandachtspunten communicatie, structuur en rolduidelijkheid).

Bij het schrijven van deze kritische reflectie is de beoogde transitie het meest concreet op het vlak van de indeling in opleidingen en de permanente onderwijscommissies (afgekort POC) die ‘een sleutelrol hebben met betrekking tot de kwaliteit van het aangeboden onderwijs’ en ‘de nodige beslissingen nemen met betrekking tot de opbouw en invulling van opleidingen en opleidingsonderdelen’ (intern reglement art. 3.1.1). De rol van deze commissies blijft dezelfde, maar de opleidingen en opleidingsonderdelen worden anders toegewezen, aan een kleiner aantal POC’s: vier op ‘undergraduate’ niveau (één per studiedomein), één op masterniveau (‘graduate school’), één voor het ontluikende aanbod levenslang leren (nieuw, onder de naam ‘Continue‘ zoals die associatiebreed wordt gebruikt) en ten slotte de bestaande doctoraatscommissie (als ‘doctoral school’).

Waar de opsplitsing per opleiding per campus (met een eigen opleidingshoofd en POC) wordt ingeruild voor een meer geclusterd en campusoverschrijdend niveau (met bredere POC’s en een programmadirecteur), versterkt de hervorming tegelijkertijd de lokale autonomie van opleidingen door op het niveau van trajecten (dat kunnen ook afstudeerrichtingen of keuzetrajecten zijn) verantwoordelijken aan te duiden en een opleidingscommissie (OC) samen te stellen met alle betrokken docenten en studenten. Deze herindeling wordt in het najaar van 2023 doorgevoerd, zodat nieuw samengestelde commissies het nieuwe academiejaar 2024-2025 kunnen gaan voorbereiden, terwijl de organisatie van het lopende academiejaar 2023-2024 nog uitgaat van de oude indeling.

De hervorming beoogt door de herindeling van de verantwoordelijkheid over opleidingen niet alleen een versterking van de kwaliteitscultuur binnen onderwijs, maar ook een verlichting van het takenpakket van opleidingshoofden. Dat was overladen door de combinatie met tal van praktische, administratieve, budgettaire en personeelsgerelateerde verantwoordelijkheden. Bovendien staan personeelsleden steeds vaker in meerdere opleidingen én doen ze aan onderzoek, waardoor zij meerdere opleidingshoofden en een onderzoekshoofd als direct leidinggevende hebben. ‘Eén.LUCA’ beoogt dus ook één leidinggevende coach voor iedere collega, want iedere collega behoort tot één organisatorische eenheid. Dit toont aan dat de huidige hiërarchische lijnen niet meer passen bij de meer fluïde organisatie die LUCA geworden is. De werf ‘ één.LUCA ‘ beoogt daarom eveneens aanpassingen aan het organigram, die tijdens de redactie van deze kritische reflectie nog niet helemaal zijn uitgekristalliseerd.

LUCA is zich bewust van de overgangssituatie waarbij werkingsprincipes geleidelijk worden gewijzigd. In de context van hoger onderwijs is het sowieso geen optie om een hervorming ‘overnight’ door te voeren, niet alleen wegens de wenselijkheid van uitgebreide consultatie en zorgvuldige opvolging, maar ook omdat bijvoorbeeld bepaalde zaken (zoals de organisatie van onderwijs) uitgaan van de logica van het academiejaar, terwijl andere (zoals budgettaire aspecten) de logica volgen van een boekjaar. Momenteel mikt LUCA erop dat in 2024 de meeste aspecten van de hervorming uitgerold zullen zijn.

De instelling bouwt niettemin verder op meer dan 160 jaar geschiedenis binnen het Vlaamse en Brusselse hoger kunstonderwijs. LUCA resulteerde uit het samengaan van vijf historische entiteiten met (nog steeds) gevestigde namen: Sint-Lucas Gent (opgericht als allereerste Sint-Lucasschool in 1866), Sint-Lukas Brussel (opgericht volgens dezelfde beginselen in 1882), het Lemmensinstituut (opgericht te Mechelen in 1879 en verhuisd naar Leuven in 1968), Narafi (opgericht in 1939) en C-Mine Genk (opgericht in 1969).

In 1995 werden verschillende hogere kunstopleidingen samen onderdeel van de ‘Hogeschool voor Wetenschap en Kunst’ (W&K). Stelselmatig werden niet-artistieke afdelingen (ingenieurs, toegepaste taalkunde, bedrijfswetenschappen…) overgeheveld naar andere hogescholen (Lessius en HUB, nu Thomas More en Odisee) waardoor W&K een hogeschool werd voor kunsten en architectuur. Na de fusie in 2011 van W&K met de tot dan zelfstandig gebleven kunsthogeschool Sint-Lukas Brussel wordt LUCA School of Arts de nieuwe naam voor het geheel.

In 2013 gaat de onderwijsbevoegdheid voor de architectuuropleidingen over van LUCA naar KU Leuven. De academische kunstopleidingen zijn (samen met de nautische wetenschappen) de enige die in het Vlaamse landschap niet in de universiteiten werden geïntegreerd. De kunstopleidingen van campus C-mine in Genk vervoegen LUCA in 2014 wanneer de toenmalige KHLim (nu UCLL) haar kunstopleidingen van campus C-mine in Genk overdraagt.

Sinds de oprichting van LUCA wordt er hard gewerkt om te evolueren van afzonderlijke departementen en campussen tot één instelling met een gedeeld beleid en eengemaakte structuren en diensten. Harmonisering en stroomlijning staan daarbij ten dienste van de realisatie van het collectieve potentieel en zijn niet bedoeld als uniformisering ten koste van een rijke diversiteit. Opleidingen die op verschillende campussen worden aangeboden behouden dus de nodige eigenheid, en worden zelfs uitgedaagd om hun profiel aan te scherpen. Zo kan een complementariteit ontstaan die de studiekiezer ten goede komt. Er is een lange weg afgelegd om van initiële concurrerende opleidingen constructieve partners te maken, waarvan de trajectverantwoordelijken binnenkort samen in campusoverschrijdende POC’s (zie 2.3) de brede waaier die LUCA in huis heeft verder zullen ontplooien.

Naast de vorming van één grote School of Arts heeft ook de toenemende verwevenheid tussen LUCA en KU Leuven een eigen geschiedenis. De hierboven vermelde hogescholen zijn sinds 2002 lid van de Associatie KU Leuven. Onder impuls van de Bolognahervorming heeft KU Leuven als universiteit van die associatie steeds het voortouw genomen met betrekking tot de academisering, en met name ook die van de kunstopleidingen. Vermeldenswaard zijn de oprichting van Instituut voor Onderzoek in de Kunsten (IvOK) en de voorbereiding van één gezamenlijke Faculteit Architectuur & Kunsten. Er kwam binnen KU Leuven echter enkel een Faculteit Architectuur. De kunsten bleven achter in de hogeschool, met nog een ‘bijzondere’ faculteit in de universiteit. LUCA en KU Leuven zochten niettemin verder naar een academische ruimte voor artistiek onderzoek, en die kwam er uiteindelijk in 2020 als geassocieerde Faculteit Kunsten (zie themarapport 5.1).